Rola pamięci doznanego urazu w etiologii zamachów samobójczych, samobójstwo
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
P R A C A P R Z E G L Ą D O W A
Andrzej Hankała
Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, Katedra Psychologii Uczenia się i Pamięci
Rola pamięci doznanego urazu
w etiologii zamachów samobójczych
The role of traumatic memories in the aetiology of suicide attempts
Adres do korespondencji:
prof. dr hab. Andrzej Hankała
Wydział Psychologii Uniwersytetu
Warszawskiego, Katedra Psychologii
Uczenia się i Pamięci
ul. Stawki 5/7, 00–183 Warszawa
www.suicydologia.viamedica.pl
Streszczenie
Powracające uporczywe wspomnienia zdarzeń traumatycznych stanowią jeden z symptomów zaburze-
nia określanego jako stres pourazowy, jak również depresji. W psychologii i naukach biologicznych for-
mułuje się hipotezy dotyczące mechanizmów utrwalania się i aktywizowania tych wspomnień, a także ich
związku z podejmowaniem prób samobójczych. Wskazuje się także, że w odpowiednich warunkach kon-
trolowane wspominanie zdarzeń traumatycznych może stanowić ważny element terapii urazu, a jedno-
cześnie zmniejszać ryzyko zamachu samobójczego.
słowa kluczowe:
słowa kluczowe: samobójstwo, intruzyjne wspomnienia, zespół stresu pourazowego, depresja
Suicydologia Tom 2, nr 1, 26–33
Copyright © 2006 Polskie
Towarzystwo Suicydologiczne
ISSN 1895–3786
www.suicydologia.viamedica.pl
Abstract
Recurrent intrusive memories of traumatic events belong to the symptoms of both the posttraumatic
stress disorder and depression. In psychology and biological sciences hypotheses have been posed
about mechanisms underlying consolidation and activation of such memories and about their relation-
ship with suicide attempts. Controlled recollection of traumatic events in appropriate settings is conside-
red as a potentially important constituent of therapy that may reduce suicidal risk.
key words:
Wstęp
wych, takich jak system pamięci. Szczególne znaczenie
w tym względzie ma poznanie obszarów psychiki, w któ-
rych funkcjonowanie pamięci splata się z funkcjonowa-
niem emocji.
W literaturze przedmiotu dość często zwraca się uwagę
na złożoność zjawiska samobójstwa. Wskazuje się, że
samobójstwo było kulturową formą rozwiązywania pro-
blemów życiowych, sposobem wyrażania psychicznej
dezaprobaty dla określonego sposobu życia, biologicz-
nie uwarunkowaną formą ucieczki przed bólem [1].
Z psychologicznego punktu widzenia umysł jednostki
decydującej się na akt samobójczy jest polem wzajem-
nego oddziaływania różnorodnych tendencji i motywów.
Wiele z nich opisano w literaturze przedmiotu. Nadal
jednak niedostatecznie rozumie się udział w genezie sa-
mobójstwa bardziej specyficznych systemów umysło-
Charakterystyka stresu pourazowego
W przypadku, gdy człowiek doświadcza zagrożenia,
w jego organizmie i psychice zachodzą różne zmiany so-
matyczne i emocjonalne, które łącznie tworzą reakcję
lękową, składającą się z 4 rodzajów elementów: skład-
ników poznawczych — oczekiwań związanych z czynni-
kiem zagrażającym; składników somatycznych — reak-
26
www.suicydologia.viamedica.pl
słowa kluczowe:
słowa kluczowe:
key words:
key words:
key words: suicide, intrusive memories, posttraumatic stress disorder, depression
Andrzej Hankała,
Rola pamięci doznanego urazu w etiologii zamachów samobójczych
cji alarmowej ciała na grożące niebezpieczeństwo i zmian
w wyglądzie zewnętrznym; składników emocjonalnych
— uczuć silnej obawy, przerażenia, paniki; składników
behawioralnych — ucieczki lub walki [2]. Reakcja lęko-
wa może przybierać różne formy i stanowić rozmaitą
kompozycję składników, dlatego 2 osoby nie muszą prze-
jawiać tych samych oznak strachu, nie istnieje także
uniwersalny składnik takiej reakcji.
Gdy jednostka doznaje emocji strachu, natychmiast
pojawiają się reakcje somatyczne. W ciągu kilku sekund
od chwili uświadomienia sobie zagrożenia dochodzi do
rozwoju reakcji alarmowej ludzkiego ciała polegającej
na tym, że zmobilizowane zostają zasoby organizmu.
Zmiany somatyczne zachodzące w ciągu kilku sekund
od chwili zauważenia niebezpieczeństwa tworzą reak-
cję alarmową, poprzez którą ciało mobilizuje się, aby
zwiększyć swoje szanse przetrwania. Te wewnętrzne
zmiany są wywoływane bezpośrednio przez działanie
autonomicznego układu nerwowego oraz gruczołów
nadnerczy, które z kolei podlegają kontroli ośrodkowe-
go układu nerwowego [3].
W reakcji strachu występują też silne komponenty emo-
cjonalne. Są to: uczucia przerażenia, przeczulenia, wra-
żenie ogarniającego chłodu, dreszczy przebiegających
po ciele, uczucie ciężaru w żołądku. Ludzie są najbar-
dziej świadomi swoich emocji związanych z reakcją stra-
chu, natomiast w mniejszym stopniu uświadamiają so-
bie treści poznawcze, czyli myśli i wyobrażenia. Poza
świadomością pozostają procesy fizjologiczne, urucha-
miane przez strach wewnątrz ludzkiego ciała. Odczu-
wanie narastającego strachu z chwilą zbliżania się sytu-
acji potencjalnie zagrażającej, na przykład podróży sa-
molotem, powoduje wystąpienie u jednostki mimowol-
nych reakcji, takiej jak pocenie się i przyspieszenie ak-
cji serca. Jest to przykład klasycznego warunkowania re-
akcji lękowej. Warunkowanie to ma miejsce wtedy, gdy
obojętny sygnał występuje łącznie ze zdarzeniem trau-
matycznym. Na skutek takiej zbieżności sam sygnał za-
czyna wywoływać reakcję lękową. Sygnał jest bodźcem
warunkowym, zdarzenie traumatyczne — bodźcem bez-
warunkowym, a strach — reakcją warunkową. Gdy za-
chodzi proces warunkowania, samo pojawienie się sy-
gnału wywołuje fizjologiczną reakcję alarmową, zmie-
niając w znaczący sposób inne zachowania kontrolowa-
ne wolicjonalnie.
Gdy strach osiąga wysokie natężenie, wówczas wystę-
puje stres urazowy, określany w psychologii klinicznej
mianem traumy. Stres ten może powodować głębokie
i trwałe zmiany funkcjonowania psychologicznego i fi-
zjologicznego. W III wydaniu
Diagnostic and Statistical
Manual of Mental Disorders
(DSM-III, 1980) do obo-
wiązującego w Stanach Zjednoczonych systemu klasyfi-
kacji zaburzeń psychicznych wprowadzono nową jed-
nostkę chorobową, określoną jako zespół stresu poura-
zowego (PTSD,
post-traumatic stress disorder
). Wskazy-
wano na to, że implikacje traumatycznych przeżyć są
podobne jak występujące u ofiar wojny. Wnikliwie opra-
cowano kryteria diagnostyczne dla charakterystycznych
objawów stresu pourazowego. W klasyfikacji DSM-III
do stresorów, które mogą prowadzić do PTSD, należa-
ły: agresywny napad, walka frontowa, klęska żywioło-
wa, katastrofa komunikacyjna i przemysłowa, zamach
terrorystyczny. Do symptomów stresu pourazowego za-
liczono również myśli samobójcze. W IV edycji DSM
opublikowanej w 1994 roku zawarto zmodyfikowany spo-
sób okreś-lania zdarzenia, które może prowadzić do stre-
su pourazowego [4]. Według klasyfikacji DSM-IV jest
to zdarzenie związane z zagrożeniem życia lub fizycznej
integralności, podczas którego dana osoba przeżywa in-
tensywny strach, poczucie bezradności bądź przeraże-
nia [5]. Tak więc dla małego dziecka urazowym przeży-
ciem może być rozstanie z rodzicami albo poważne na-
pięcia rodzinne, dla nastolatka — złośliwe dokuczanie
kolegów lub opiekowanie się ojcem alkoholikiem, a dla
dorosłego człowieka — długotrwała samotność, strata
ulubionego zwierzęcia, stałe poczucie wstydu lub porażki
[6].
Badacze wskazują, że u ofiar PTSD można stwierdzić
wiele symptomów (zawartych w opracowaniach diagno-
stycznych DSM-III i DSM-IV), takich jak: depresja,
paradoksalne poczucie winy, koszmarne sny, lęk, scho-
rzenia psychosomatyczne, powracające przeżycia panicz-
nego strachu (minione niebezpieczeństwo odczuwane
jako aktualne), zmiany charakteru, bezsenność, bóle
głowy [7]. Jako inne reakcje wymienia się: tendencję do
izolowania się i wycofywania z kontaktów z ludźmi, zmia-
ny poczucia tożsamości, apatię przerywaną krótkotrwa-
łymi wybuchami gniewu, przytępienie reakcji uczucio-
wych, myśli samobójcze, częste stany lękowe, natrętnie
pojawiające się sceny i obrazy traumatycznych zdarzeń
z przeszłości [8].
Lifton [9] opisał tak zwany syndrom pourazowy. Syn-
drom ten tworzą między innymi takie wzorce przeżywa-
nia i zachowań, jak wdrukowanie śmierci i lęk przed
śmiercią; na zjawisko to składają się obrazy katastrofy
kojarzone ze śmiercią i zniszczeniem. Po upływie wielu
miesięcy od tragicznego zdarzenia jego wspomnienia
wciąż pozostają niezwykle żywe, nie można ich zatrzeć.
W wielu wypadkach lęk i obawa kojarzone z tymi obra-
zami są na tyle silne, że powodują paniczny strach. Re-
gularnie powtarzające się przerażające sny stanowią
wyraźny przejaw lęku przed śmiercią. Wielokrotne przy-
musowe odtwarzanie informacji oraz negatywnych emo-
cji związanych z traumatycznym wydarzeniem nazywa
się pamięcią ciągłą, a w skrajnych przypadkach wystę-
puje zespół paradoksalnej hipermnezji.
Stwierdzono, że większe prawdopodobieństwo wystąpie-
nia pamięci ciągłej wiąże się z pojedynczymi zdarzenia-
mi traumatycznymi, takimi jak pobicie czy gwałt. Ten
typ reakcji na traumę częściej obserwuje się u dorosłych
www.suicydologia.viamedica.pl
27
SUICYDOLOGIA 2006, tom 2, nr 1
osób, głównie wtedy, gdy szukają one potwierdzenia
danych pamięciowych oraz wsparcia u innych. Wystę-
powanie powracających wspomnień wiąże się też czę-
sto ze zdarzeniami o charakterze losowym, takimi jak
katastrofa samolotu, lub mającymi przyczyny naturalne
(np. trzęsienie ziemi) [10]. Ponadto u ofiar pojawia się
często poczucie winy i samopotępienie wynikające z fak-
tu, że jednostka żyje, podczas gdy inni umarli. Ludzie są
prześladowani przez irracjonalne poczucie, że mogli
bądź powinni coś zrobić, aby ratować innych, co stano-
wi przejaw tak zwanego myślenia kontrfaktycznego. Po-
czucie to sprzyja odświeżaniu w pamięci sceny lub scen
urazu [11].
Stwierdzono, że u około 30–50% dzieci, które były świad-
kami traumatycznych wydarzeń, występują szkodliwe dla
zdrowia psychicznego reakcje w postaci symptomów
stresu pourazowego, które mogą się utrzymywać przez
długi okres [12]. Charakterystyczne objawy tego stresu
to natrętnie powtarzające się wspomnienia wizualne
i słuchowe związane ze zdarzeniem urazowym, a ponad-
to w grach lub zabawach dziecięcych można zaobser-
wować wykorzystywanie elementów tragicznego wyda-
rzenia oraz specyficzny strach [13]. Symptomom PTSD
u dzieci mogą towarzyszyć zaburzenia innego rodzaju,
takie jak depresja, poczucie winy, stany lękowe oraz
myśli samobójcze.
Zwraca się uwagę, że niektóre objawy stresu pourazo-
wego występują u ofiar gwałtu. U ofiar przemocy sek-
sualnej mogą się rozwijać specyficzne zaburzenia, okre-
ślone jako syndrom traumy gwałtu (
rape trauma syn-
drome
) [14]. Występowanie takiego zespołu reakcji
u ofiar gwałtu potwierdzają także wyniki późniejszych
badań prowadzonych przez różnych autorów. W syn-
dromie traumy gwałtu wyróżnia się 2 fazy: ostrą oraz
długoterminową. Fazę ostrą określa się także jako fazę
dezorganizacji. Wiele ofiar relacjonuje występujące po
gwałcie poczucie wewnętrznego rozbicia. Ofiary doświad-
czają uczucia poniżenia, mają poczucie winy, złości i wsty-
du. Powszechne jest samoobwinianie się oraz strach przed
powtórzeniem się sytuacji przemocy fizycznej.
Wskazuje się, że faza długoterminowa zaczyna się naj-
częściej 2–3 tygodnie po przebytym incydencie [15]. Jed-
nym z symptomów tej fazy są uporczywe koszmary noc-
ne, w których, niezależnie od ich specyficznej treści, są
odtwarzane doświadczenia doznane podczas urazu.
U znacznej liczby ofiar gwałtu pojawiają się, co najmniej
w stopniu umiarkowanym, symptomy PTSD, między in-
nymi wspomniane wcześniej uporczywe odtwarzanie wy-
darzenia traumatycznego. U ponad połowy spośród
osób, które doświadczyły gwałtu, stwierdzono występo-
wanie objawów depresji. U 40% symptomy te były głę-
bokie lub umiarkowane.
W literaturze zwraca się też uwagę na mobbing jako źró-
dło stresu pourazowego. Po dłuższym mobbingu stan
psychiczny ofiary jest podobny do stanu psychicznego
osób, które przeżyły silne urazy psychiczne [16]. W efek-
cie, rozwijając w sobie poczucie winy za zaistniałą sytu-
ację traumatyczną i obecną, jednostka wpada w depresję
i tracąc chęć do życia, może podjąć próbę samobójczą.
Właściwości intruzyjnych wspomnień
Zaburzenia po stresie urazowym — niezależnie od ich
źródła — „tworzą zespół objawów świadczących o roz-
regulowaniu fizjologicznym oraz braku integracji róż-
norodnych sieci pamięci jawnej i utajonej” [17]. Schac-
ter opisuje przypadek wybitnego zawodnika futbolu
amerykańskiego, który w ważnym meczu przy wysokim
prowadzeniu własnej drużyny popełnił błąd prowadzą-
cy do przegranej zespołu i wyeliminowania go z dalszych
rozgrywek mistrzowskiego turnieju Ligi Amerykańskiej.
Mimo upływu czasu zawodnik nie potrafił przeboleć po-
pełnionego błędu. Nieustannie nawiedzały go wspo-
mnienia z krytycznego meczu, mimo że koledzy z dru-
żyny starali się go podtrzymywać na duchu. U gracza
rozwinęła się depresja, a wraz z nią pojawiły się proble-
my małżeńskie. „Torturowany przez wspomnienie jed-
nego rzutu i nieszczęśliwy z powodu kończącej się ka-
riery oraz problemów małżeńskich” — jak donosiła pra-
sa — zawodnik najpierw strzelił kilkukrotnie do swojej
żony, a następnie zastrzelił siebie [11].
Intruzywne wspomnienia jako jeden z objawów zespołu
stresu pourazowego, związany z ponownym przeżywa-
niem traumy, występują w postaci obrazów percepcyj-
nych, przywoływanych ze szczegółami, najczęściej two-
rząc wspomnienia wzrokowe [18]. Te przechowywane
informacje różnią się od zwykłych wspomnień tym, że
są oddzielone od świadomości i tylko za pomocą „wtar-
gnięć” wdzierają się na poziom świadomości [19]. Zgod-
nie z teorią Horowitza, intruzja, której objawem są mię-
dzy innymi powracające myśli związane ze zdarzeniem
traumatycznym, stanowi III fazę reakcji postresowych.
To „wdzieranie się” jest częścią procesu przetwarzania
informacji oraz wynikiem działania „tendencji do koń-
czenia”. Zjawisko powracających wspomnień ujął w swo-
jej teorii także wspomniany wcześniej Lifton, który za
pomocą określenia „wdrukowanie śmierci” opisał prze-
dostawanie się do świadomości obrazów lub uczuć zwią-
zanych z zagrożeniem lub utratą życia [20]. Ich charak-
terystyczną cechą jest to, że reprezentacje zdarzenia
traumatycznego są zakodowane na poziomie sensomo-
torycznym oraz afektywnym, co powoduje tworzenie się
„dokładnych reprezentacji doznań doświadczanych
w czasie urazu” [10], głównie w formie obrazowej (do-
znania wizualne, węchowe, słuchowe, kinestetyczne,
a także intensywne uczucia). Jedno z wyjaśnień tworze-
nia się takiej reprezentacji zdarzeń odnosi się do syste-
mu kategoryzacji pamięci opartego na hipokampie. Gdy
struktura ta przestaje funkcjonować podczas zdarzenia
28
www.suicydologia.viamedica.pl
Andrzej Hankała,
Rola pamięci doznanego urazu w etiologii zamachów samobójczych
traumatycznego, wspomnienia pozostają zakodowane
jako stany afektywne lub percepcyjne.
Inne wyjaśnienie, zaproponowane przez van der Kolk [21],
dotyczy zjawiska specyficznego obrazowego kodowania.
Przy wysokim pobudzeniu współczulnego układu ner-
wowego, jakie towarzyszy doświadczeniom traumatycz-
nym, słowne kodowanie zostaje zahamowane, a wyda-
rzenia zostają zakodowane w formie zmysłowej. Hipo-
teza ta wyjaśnia także inną ważną cechę intruzywnych
wspomnień — brak narracji. Powracające wspomnienia
dotyczące zdarzeń traumatycznych są pozbawione zwer-
balizowanej narracji oraz kontekstu, dlatego też trudno
je zintegrować z aktualnym doświadczeniem jednostki.
Co więcej, nie zostają one zinterpretowane i są zapisa-
ne tak, jakby dotyczyły innej osoby, a nie podmiotu. Przy-
czyną tego są prawdopodobnie mechanizmy, które izo-
lują jednostkę od interpretacji afektywnej w chwili, gdy
nie ma ona szansy na walkę ani ucieczkę. Sytuacja taka
wywołuje uwalnianie się neurohormonów, które „znie-
czulają” percepcję sytuacji. W wyniku tego procesu two-
rzy się „beznamiętny zapis” zdarzeń, bez znaczenia
i interpretacji. Te niezintegrowane wspomnienia są prze-
chowywane w aktywnej pamięci „specjalnego typu”, co
powoduje, że są one co jakiś czas przywoływane.
Powracające wspomnienia cechuje również fragmenta-
ryczność, co oznacza, że występują one w formie senso-
rycznych elementów zdarzenia jako doznania wzroko-
we, słuchowe, węchowe lub kinestetyczne. Początkowo
poszczególne modalności nie występują razem, ale
z czasem, gdy wspomnienia stają się coraz bardziej wy-
raziste i wywołują większe pobudzenie, jednostka za-
czyna podejmować próby łączenia tych elementów
w całość i nadania im sensu. Oznaką tego jest pojawie-
nie się narracji, dzięki której ofiara jest w stanie opo-
wiadać o przeżytym zdarzeniu traumatycznym. Proces
ten przebiega najłatwiej w przypadku osób dorosłych,
które doświadczyły jednorazowo sytuacji traumatycznej,
lub gdy dane zdarzenie było spowodowane działaniem
czynników naturalnych.
Kolejną cechą intruzywnych wspomnień jest fakt, że są
one wyzwalane za pomocą mechanizmu pamięci zależ-
nej od stanu, głównie w stanach wysokiego pobudzenia.
Wiąże się z tym brak możliwości ich przywoływania zgod-
nie z wolą. Zwraca się uwagę, że osoby z PTSD są
w stanie stałego nadmiernego pobudzenia, które jest wy-
wołane skupianiem się na potencjalnych źródłach za-
grożenia i oczekiwaniem na powrót traumy. To powo-
duje, że według zasady przypominania zależnego od sta-
nu jednostka wciąż przypomina sobie traumatyczne zda-
rzenie, głównie poprzez intruzywne wspomnienia [22];
to natomiast zwrotnie prowadzi do silniejszego pobu-
dzenia. Inna hipoteza mówi o tym, że wspomnienia zda-
rzeń traumatycznych mogą być przywoływane w chwili
wystąpienia sytuacji stresowej, gdy stężenie neuroprze-
kaźników i hormonów jest podobne do tego, jakie stwier-
dzono podczas tych wydarzeń. Ponowne przywołanie
traumatycznych wspomnień podtrzymuje lub wzmacnia
stan, w jakim znajduje się jednostka w chwili pojawie-
nia się intruzji.
Uporczywie nawracające wspomnienia są konsekwencją
prawie wszystkich doświadczeń traumatycznych. W przy-
padku niektórych osób siła traumatycznego zdarzenia
jest tak wielka, że wydają się „uwięzione w przeszłości”
[11]. W badaniach weteranów wojny w Wietnamie oraz
ofiar molestowania seksualnego wykazano, że osoby,
które koncentrują się na przeszłości, charakteryzują się
również wyższym poziomem przygnębienia, a z kolei
wysoki poziom przygnębienia pobudza koncentrowanie
się na przeszłości. Wskazuje się, że nerwica pourazowa
ma silny związek z depresją. W badaniach Reynoldsa
i Brewina [23] porównywano uporczywe wspomnienia
u pacjentów ze zdiagnozowanym stresem pourazowym
oraz u pacjentów z depresją, którzy nie doznali trauma-
tycznego urazu. Okazało się, że u chorych na nerwicę
pourazową uporczywe wspomnienia i powracające ob-
razy z przeszłości były częstsze, lecz natura wspomnień
w obu przypadkach była podobna.
Prawidłowością specyficzną w stanach bardzo głębokiej
(suicydalnej) depresji jest nie tylko rozpamiętywanie bo-
lesnych doświadczeń, ale również pojawianie się tak
zwanych zgeneralizowanych wspomnień. Williams za-
uważył, że pacjenci ci, poproszeni o podanie wydarzeń
kojarzących się im z różnymi wyrazami, na przykład
„przykry”, „zły”, „udany”, rzadko przywołują z pamięci
konkretne epizody, natomiast częściej przywołują ogól-
ne negatywne stwierdzenia dotyczące własnej osoby, jak
na przykład „nigdy nic mi się nie udaje”, „nigdy nikt
mnie nie lubił” i tym podobne. Takie nieustanne przy-
woływanie z pamięci zgeneralizowanych negatywnych
treści może się przyczynić, zdaniem autora badań, do
podjęcia decyzji o odebraniu sobie życia [24].
Psychologiczne mechanizmy utrwalania
się i aktywizacji pamięci zdarzenia
traumatycznego
Zdarzenie traumatyczne, będące źródłem silnego ne-
gatywnego pobudzenia emocjonalnego, może wpływać
na lepsze kodowanie informacji z nim związanych po-
przez zawężenie uwagi podmiotu do najbardziej zagra-
żających elementów sytuacji [25]. Mechanizm ten wią-
że się przede wszystkim z efektem koncentracji na przy-
kład na broni i odnosi się do selekcyjnej funkcji uwagi.
Właściwość ta przejawia się w przetwarzaniu znaczących
informacji z jednoczesnym pominięciem mniej ważnych
z punktu widzenia jednostki, co wpływa na trwalsze ko-
dowanie informacji, na które osoba kieruje uwagę; ele-
menty nieobjęte uwagą nie są zapamiętywane [26].
W procesie tym główną rolę odgrywają emocje, które
www.suicydologia.viamedica.pl
29
SUICYDOLOGIA 2006, tom 2, nr 1
ukierunkowują uwagę osoby ich doświadczającej, a tym
samym pozytywnie wpływają na zapamiętywanie głów-
nych elementów zdarzenia. Pozostałe elementy są go-
rzej kodowane, ponieważ są traktowane jako uboczne
dla głównego zdarzenia [27]. W eksperymentach, które
przeprowadzili Burke, Heuer i Reisberg [28], wykaza-
no, że emocje dodatnio wpływają na wybiórcze kodo-
wanie informacji wiążących się z głównymi aspektami
zdarzenia oraz ujemnie na kodowanie informacji nie-
związanych z tymi aspektami.
W wielu eksperymentach dowiedziono, że bodźce o cha-
rakterze afektywnym są lepiej pamiętane niż bodźce
neutralne, które znajdują się w otoczeniu tych pierw-
szych. Jest to spowodowane faktem, że bodźce emocjo-
nujące przyciągają uwagę, a jednocześnie ich obecność
sprawia, iż uwaga odwraca się od bodźców neutralnych
znajdujących się w pobliżu [29]. W innych badaniach
dotyczących wpływu lęku na procesy uwagi wykazano,
że znacznie zawęża on zakres uwagi poprzez koncen-
trację na źródle niebezpieczeństwa. Dobrym tego przy-
kładem są wyniki prób, w których badanym pokazywa-
no 2 wyrazy na ekranie, po czym 1 z nich zastępowano
kropką. Zadaniem osób uczestniczących w badaniu było
naciśnięcie przycisku w chwili zauważenia kropki. Spo-
śród 2 prezentowanych na ekranie wyrazów jeden miał
charakter zagrażający, a drugi — neutralny. Jak się oka-
zało, osoby z wyższym poziomem lęku reagowały szyb-
ciej, gdy kropka pojawiała się w miejscu słowa zagra-
żającego, w porównaniu z osobami, u których nie
stwierdzono lęku jako cechy. Zależności takiej nie za-
uważono w przypadku słów neutralnych. Wynik bada-
nia tłumaczono tym, że osoby z wyższym poziomem
lęku koncentrowały uwagę na słowie zagrażającym, dla-
tego też gdy w jego miejscu pojawiła się kropka, były
w stanie szybko zareagować [30]. Wpływ emocji na uwa-
gę badano również specjalną wersją testu Stroopa, któ-
ra polega na pokazywaniu słów neutralnych oraz na-
cechowanych emocjonalnie. Celem tego testu jest
sprawdzenie, czy ludzie wolniej podają nazwy tych ko-
lorów, którymi wydrukowano wyrazy nacechowane
emocjonalnie [30]. Potwierdzono, że taka zależność
rzeczywiście występuje.
Inne wyjaśnienie dotyczące opisanego mechanizmu po-
dają autorzy hipotezy pamięciowego kodowania nowych
bodźców. Tulving i Kroll twierdzą, że do dalszego prze-
twarzania kodowane i przekazywane są tylko te infor-
macje, które mają znaczenie przystosowawcze, są nowe
lub potencjalnie zagrażające [31]. Elementy znane lub
neutralne są ignorowane, przez co nie są później prze-
chowywane w pamięci.
Jedno z wyjaśnień dotyczących występowania intruzji
odwołuje się do faktu, że pobudzenie, jakiego jednost-
ka doświadcza podczas przeżycia traumatycznego, prze-
kracza poziom tolerancji, wywołując u niej szok psychicz-
ny. Uraz ten zaburza normalne funkcjonowanie, przez
co podmiot nie może się uwolnić od wspomnień zwią-
zanych z traumą. Zgodnie z teorią emocji jako reakcji
na „przerwanie”, zaproponowaną przez Mandlera [32],
pobudzenie emocjonalne może być wywołane w chwili,
gdy aktualny stan nie zgadza się z oczekiwaniami jed-
nostki. Rozbieżność ta prowadzi do mobilizacji uwagi
i procesu uczenia się, tak aby jednostka była w stanie
odnaleźć sposób na pokonanie przeszkód lub zidentyfi-
kować przyczyny zakłóceń i uniknąć ich w przyszłości.
Za jeszcze inną przyczynę występowania powracających
wspomnień uznaje się intensywne przetwarzanie infor-
macji wywołane silnymi emocjami. Stałe powtarzanie
w pamięci operacyjnej informacji nacechowanych afek-
tywnie powoduje, że ślad pamięciowy się utrwala. Schac-
ter [11] twierdzi, że ta elaboracja wiąże się z dokładną
analizą zdarzeń pod kątem celów jednostki (gdy ich osią-
gnięcie nie jest możliwe, pojawiają się emocje negatyw-
ne, jak w przypadku traumy). Analiza ta powoduje
utrwalenie się śladu pamięciowego.
Występowanie intruzywnych wspomnień można wytłu-
maczyć również tak zwanym efektem rykoszetu, który
zaobserwował Wegner w swoich eksperymentach. Oso-
by uczestniczące w tym badaniu intensywniej myślały
o przedmiocie, o którym wcześniej zakazano im myśleć,
niż w wypadku braku tłumienia myśli [33]. Autor wy-
snuł na tej podstawie hipotezę mówiącą o tym, że po-
wstrzymywanie się od pewnych myśli może prowadzić
do utraty kontroli nad pewnymi formami własnego życia
psychicznego, w tym także nad procesami pamięciowy-
mi. Tłumienie myśli, a następnie zniesienie tego tłumie-
nia powoduje, że liczba myśli znacznie wzrasta, przy
czym efekt ten jest szczególnie silny w przypadku myśli
o charakterze negatywnym.
Neurofizjologiczne i biochemiczne
mechanizmy utrwalania się oraz aktywizacji
pamięci zdarzenia traumatycznego
Wskazuje się, że główne objawy wstrząsu pourazowego
są wywołane zmianami w układzie limbicznym, którego
centrum stanowi ciało migdałowate [34]. Niektóre z klu-
czowych zmian zachodzą w strukturze regulującej wy-
dzielanie przez neurony pnia mózgu dwóch substancji
zwanych aminami katecholowymi: adrenaliny i noradre-
naliny (inaczej: epinefryny i norepinefryny). Hormony
te mobilizują ciało do działania w przypadku zagroże-
nia; napływ tych samych katecholamin sprawia, że wspo-
mnienia utrwalają się szczególnie silnie. We wstrząsie
pourazowym dochodzi do nadczynności tego systemu;
zaczyna on wydzielać bardzo duże dawki tych neuro-
hormonów w reakcji na sytuacje, które nie stwarzają
żadnego zagrożenia albo stwarzają najwyżej niewielkie
zagrożenie, ale w jakiś sposób przypominają pierwotny
uraz. Było tak w wypadku uczniów szkoły podstawowej
30
www.suicydologia.viamedica.pl
[ Pobierz całość w formacie PDF ]