Rocznik rocznik PZH 4-2010, OPAKOWANIA ŻYWNOŚCI
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
PL ISSN 0035-7715
ROCZNIKI
PAŃSTWOWEGO
ZAKŁADU
HIGIENY
Kwartalnik
2010
Tom 61
Nr 4
Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego
Państwowy Zakład Higieny
Warszawa
© Copyright by Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego - Państwowy Zakład Higieny
00-791 Warszawa, ul. Chocimska 24
www.pzh.gov.pl
P
renumerata
/ S
ubScriPtion
Informacji o warunkach prenumeraty udziela
Biblioteka Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego - Państwowego Zakładu Higieny
00-791 Warszawa, ul. Chocimska 24
Tel. 022 54 21 262 lub 022 54 21 264
e-mail: biblioteka@pzh.gov.pl
Zamówienia należy składać na adres Biblioteki podając tytuł czasopisma i okres prenumeraty.
Wpłat należy dokonywać na rachunek bankowy:
PKO BP S.A. Nr 98 1020 1042 0000 8302 0200 8027
Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego - Państwowy Zakład Higieny
Cena rocznej prenumeraty kwartalnika Roczniki Państwowego Zakładu Higieny na rok 2010 wynosi 80,00 PLN
Nakład: 550 egz.
Cena 20,00 PLN
Skład, druk i oprawa:
Drukarnia Libra-Print, 18-400 Łomża, Al. Legionów 114b
Tel. 086 473 77 84, e-mail: biuro@libra-print.pl
ROCZN. PZH 2010, 61, Nr 4, 341 - 347
ZAGROŻENIA DLA ZDROWIA ZWIĄZANE Z MIGRACJĄ SUBSTANCJI
Z OPAKOWAŃ DO ŻYWNOŚCI
HAZARDS FOR HEALTH RELATED TO MIGRATION OF SUBSTANCES
FROM PACKAGING INTO FOOD
Kazimiera Ćwiek-Ludwicka
Zakład Badania Żywności i Przedmiotów Użytku
Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Warszawa
Słowa kluczowe
: migracja substancji, opakowania żywności, materiały do kontaktu z żywnością, semikarbazyd, SEM,
izopropylotioksanton, ITX, metylobenzofenon, pierwszorzędowe aminy aromatyczne, PAA, bisfenol A, BPA
Key words:
migration of substances, food packaging, food contact materials, semicarbazide, SEM, isopropylthioxantone,
ITX, methylbenzophenone, primary aromatic amines, PAA, bisphenol A, BPA
STRESZCZENIE
Substancje chemiczne uwalniane z opakowań stanowią istotny problem dla bezpieczeństwa żywności i są przedmiotem
szczególnego zainteresowania Komisji Europejskiej i państw członkowskich. Przedstawiono nowe zagrożenia związane z
migracją wybranych substancji z materiałów opakowaniowych i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością, których
obecność stwierdzano ostatnio w żywności oraz działania podjęte przez Komisję Europejską w celu o w celu ustalenia źródła
jej pochodzenia i oceny zagrożenia dla zdrowia. Oceny ryzyka dokonuje Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności i
wydaje opinię naukową dotyczącą przewidywanych skutków zdrowotnych. Wyroby, które nie spełniają wymagań i mogą
stanowić zagrożenie dla zdrowia konsumenta zgłaszane są do systemu RASFF (Rapid Alert System for Food and Feed).
Przedstawiono zagrożenia dla zdrowia wynikające ze stwierdzenia w żywności obecności semikarbazydu (SEM), fotoinicja-
torów (izopropylotioksantonu (ITX) i związków benzofenonu), pierwszorzędowych amin aromatycznych (PAAs) i bisfenolu
A (BPA) oraz w zależności od przewidywanego zagrożenia działania Komisji mające na celu ochronę zdrowia konsumenta.
ABSTRACT
The release of the substances from food packaging into food triggers the problem for food safety and is the matter of
particular interest in the European Commission (EC) and Member States. The problems concerning the presence of these
substances in the food which result from their migration from food contact materials, and the EC activities to discover the
causes of this phenomenon including an assessment of possible health impact are presented in this article. The risk assess-
ment is provided by the European Food Safety Authority which is obliged to issue a scientific opinion on expected heath
effects. Food contact articles which do not conform to the food safety provisions are reported to the Rapid Alert System
for Food and Feed (RASFF). The health hazards due to the presence in food of the semicarbazide (SEM), photoinitiators
(isopropylthioxantone (ITX), benzophenone compounds), primary aromatic amines (PAAs) and bisphenol A (BPA) were
discussed and the relevant European Commission actions aiming at consumers health protection as a reaction to reduce
the expected risk were also presented in this article.
WSTĘP
lonych do stosowania w materiałach opakowaniowych
i wyrobach przeznaczonych do kontaktu z żywnością.
Każda substancja przed umieszczeniem jej w takim
wykazie poddawana jest ocenie ryzyka dokonywanej
przez Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności
(EFSA -
European Food Safety Authority
). Przy ocenie
substancji i ustalaniu ograniczeń dotyczących limitu
migracji specyficznej (SML) lub jej maksymalnej
zawartości (QM) w wyrobie, bierze się pod uwagę
Substancje chemiczne uwalniane z opakowań
stanowią istotny problem dla bezpieczeństwa żywno-
ści i są przedmiotem szczególnego zainteresowania
zarówno Komisji Europejskiej i EFSA jak i Państw
Członkowskich.
Aby zapewnić ochronę zdrowia konsumenta w prze-
pisach UE ustanawiane są wykazy substancji dozwo-
Adres do korespondencji
: Kazimiera Ćwiek-Ludwicka, Zakład Badania Żywności i Przedmiotów Użytku,
Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, 00-791 Warszawa, ul. Chocimska 24,
tel. 22 54 21 266, fax 22 54 21 292, e-mail: cwludwicka@pzh.gov.pl
© Copyright Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego - Państwowy Zakład Higieny
342
K. Ćwiek-Ludwicka
Nr 4
Tolerowane Dzienne Pobranie (TDI –
Tolerable Daily
Intake
) danej substancji [3, 10].
Rodzaj substancji migrującej z opakowania i wiel-
kość jej migracji zależy od czasu kontaktu opakowania
z produktem oraz rodzaju i charakteru produktu spo-
żywczego. Opakowania mogą mieć kontakt z żywnością
przez kilku minut, kilka godzin, a niekiedy nawet przez
wiele miesięcy czy też lat [4]
W przypadku stwierdzenia w żywności substancji
pochodzącej z opakowania, która nie jest wymieniona
na liście dozwolonych do stosowania, Komisja Europej-
ska podejmuje odpowiednie działania w celu ustalenia
źródła jej pochodzenia i oceny zagrożenia dla zdrowia.
EFSA dokonuje oceny ryzyka i przedstawia opinię
o możliwych skutkach zdrowotnych. W zależności od
przewidywanego zagrożenia, Komisja Europejska usta-
nawia odpowiednie uregulowania prawne lub wydaje
specjalne zalecenia dla Państw Członkowskich mające
na celu ochronę zdrowia konsumenta.
Wyroby, które nie spełniają wymagań i mogą
stanowić zagrożenie dla zdrowia zgłaszane są do eu-
ropejskiego systemu RASFF (
Rapid Alert System for
Food and Feed
).
Spośród substancji pochodzących z opakowań
stanowiących potencjalne zagrożenie dla zdrowia, któ-
rych obecność stwierdzano w żywności lub w płynach
modelowych imitujących żywność, można wymienić:
semikarbazyd, izopropylotioksanton (ITX), związki
benzofenonu, pierwszorzędowe aminy aromatyczne
(PAAs) i bisfenol A (BPA).
i małych dzieci, występującej w opakowaniach o małej
pojemności [13, 14].
Panel naukowy EFSA analizując pochodzenie semi-
karbazydu w żywności brał pod uwagę różne możliwe
jego źródła. Związek ten jest jednym z produktów
rozkładu nitrofurazonu, leku weterynaryjnego stoso-
wanego w leczeniu zwierząt, jednak w UE obecność
pozostałości nitrofurazonu i produktów jego rozkładu
jest niedozwolona. Biorąc jednak pod uwagę fakt,
że semikarbazyd stwierdzano zarówno w żywności
pochodzenia zwierzęcego jak i roślinnego, uznano
za mało prawdopodobne, aby związek ten pochodził
ze stosowania leków weterynaryjnych. Szczegółowa
analiza zebranych danych potwierdziła ostatecznie, że
obecność semikarbazydu w żywności związana jest ze
stosowaniem uszczelnienia zawierającego azodikarbo-
namid w metalowych nakrętkach typu
twist-off,
wyko-
rzystywanych do zamykania słoików i butelek.
Badania
migracji semikarbazydu z wewnętrznej powierzchni
takich nakrętek potwierdziły uwalnianie tego związku
do płynów modelowych symulujących działanie żyw-
ności na poziomie 1-7 mg/kg materiału [13, 14].
Azodikarbonamid, stosowany jako substancja poro-
twórcza w uszczelnieniach nakrętek, w podwyższonej
temperaturze ulega rozkładowi do semikarbazydu,
substancji niedozwolonej, wykazującej szkodliwe
działanie. Proces ten zachodzi szczególnie na etapie
produkcji nakrętek i późniejszej obróbce termicznej
zapakowanego produktu, czego konsekwencją jest
przenikanie SEM do żywności.
Azodikarbonamid
dozwolony był do stosowania
w UE w wyrobach z tworzyw sztucznych przeznaczo-
nych do kontaktu z żywnością zgodnie z dyrektywą
Komisji nr 2002/72/WE [5, 10], której postanowienia
implementuje rozporządzenie Ministra Zdrowia [26].
Semikarbazyd, jako produkt rozkładu dozwolonego
azodikarbonamidu, stanowiąc zanieczyszczenie żyw-
ności podlega przepisom Rozporządzenia (WE) nr
1935/2004, zgodnie z którym substancja ta, nie może
przenikać z wyrobu do żywności w ilościach, które
mogłyby
stanowić zagrożenie dla zdrowia konsumenta
[24].
Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności
biorąc pod uwagę toksyczne działanie SEM, jego
zawartość w produktach spożywczych oraz poten-
cjalne pobranie tego związku z żywnością, stwierdził,
że chociaż ryzyko dla zdrowia, zarówno dzieci jak
i dorosłych, spożywających żywność zanieczyszczoną
semikarbazydem pochodzącym z zamknięć typu
twit-
-off
jest prawdopodobnie niskie, to jednak obecność tej
substancji w żywności, zwłaszcza przeznaczonej dla
niemowląt i małych dzieci, jest niepożądana i powinna
być wyeliminowana [13, 14].
Narażenie dorosłych na semikarbazyd z tego źródła,
jest znacznie mniejsze niż niemowląt i małych dzieci.
SEMIKARBAZYD
Semikarbazyd (SEM), hydrazyd kwasu karbamino-
wego, to substancja należąca do hydrazyn uznanych
za związki o działaniu rakotwórczym i genotoksycz-
nym. Substancja ta znana była i stosowana od dawna,
jednak dopiero w 2003 roku stwierdzono jej obecność
w żywności.
Komisja Europejska, w związku z licznymi infor-
macjami pochodzącymi z laboratoriów o stwierdzaniu
zanieczyszczenia żywności semikarbazydem, zwróciła
się do EFSA o wyjaśnienie źródła pochodzenia tego
związku w żywności oraz dokonanie oceny ryzyka dla
zdrowia konsumenta [13]. Semikarbazyd stwierdzano
w produktach spożywczych, takich jak soki owocowe,
dżemy, miód, ogórki konserwowe, warzywa paste-
ryzowane, majonez, musztarda a także produkty dla
niemowląt i małych dzieci. Wszystkie te produkty za-
pakowane były w szklane słoiki zamykane metalowymi
nakrętkami typu
twist-off
. Poziomy semikarbazydu
były stosunkowo niskie i dochodziły do 0,025 mg/kg
produktu, przy czym najwyższe jego zawartości ob-
serwowano w żywności przeznaczonej dla niemowląt
Nr 4
Zagrożenia dla zdrowia związane z migracją substancji z opakowań do żywności
343
Udział żywności zapakowanej w szklane butelki i sło-
iki w całkowitej diecie osób dorosłych jest mniejszy,
a ponadto stężenia SEM w żywności dla dorosłych za-
pakowanej w takie opakowania są mniejsze, co wynika
z bardziej korzystnego stosunku objętości opakowania
do powierzchni uszczelnienia, z którego migruje ta
substancja [13].
Grupą największego ryzyka są niemowlęta karmio-
ne gotowym do konsumpcji pożywieniem zapakowa-
nym w szklane słoiczki, z powodu większej powierzchni
uszczelnienia nakrętki w stosunku do wielkości opako-
wania oraz małej masy ciała niemowląt.
Komisja Europejska, na podstawie oceny ryzyka i
opinii EFSA, zgodnie z zasadą zapobiegania, zawartą
w Rozporządzeniu (WE) nr 178/2002 dotyczącym pra-
wa żywnościowego [23], w celu zapewnienia ochrony
zdrowia i wyeliminowania narażenia na semikarbazyd,
podjęła decyzję o zawieszeniu od 2 sierpnia 2005
roku stosowania azodikarbonamidu w materiałach i
wyrobach z tworzyw sztucznych przeznaczonych do
kontaktu z żywnością [11], a następnie, po zebraniu
dodatkowych danych dotyczących narażenia na se-
mikarbazyd, wydała zakaz jego stosowania. Wskutek
tej decyzji azodikarbonamid został usunięty z wykazu
substancji dodatkowych dozwolonych w UE do stoso-
wania w wyrobach z tworzyw sztucznych do kontaktu
z żywnością [10], a producenci zmuszeni byli podjąć
prace nad nową technologią uszczelniania zamknięć
typu
twist-off
bez udziału tej substancji.
opakowania stykała się z wewnętrzną, przeznaczoną
do kontaktu z żywnością, niezadrukowaną stroną mate-
riału, co spowodowało odbicie się na niej farby (
set-off
).
Panel Naukowy EFSA dokonując na wniosek
Komisji Europejskiej oceny ryzyka, w związku ze
stwierdzeniem w mleku obecności ITX, zwrócił
uwagę, że wprawdzie farby drukarskie stosowane do
nadruku na opakowaniach do żywności nie są objęte
szczegółowymi przepisami Unii Europejskiej, jednak
zadrukowane opakowania, jako finalne wyroby, mu-
szą spełniać wymagania ogólne ustanowione w art. 3
Rozporządzenia (WE) nr 1935/2004, zgodnie z którym
nie mogą one uwalniać do żywności ich składników
w ilościach stanowiących zagrożenie dla zdrowia lub
powodujących nieakceptowalne zmiany w składzie lub
cechach organoleptycznych żywności [15].
Badania mleka i produktów na bazie mleka oraz
napojów owocowych i innych produktów zapakowa-
nych w opakowania kartonowe zadrukowane farbami
zawierającymi ITX wykazały wyższą zawartość tej
substancji w produktach zawierających tłuszcz (pro-
dukty na bazie mleka) niż w produktach zagęszczonych
(sok pomidorowy, nektary, soki owocowe z cząstkami
owoców). Natomiast w produktach na bazie wody
(soki klarowane) nie stwierdzano obecności ITX.
Także wielkość opakowania miała wpływ na stężenia
tej substancji w produkcie; w małych opakowaniach
kartonowych stężenia ITX były odpowiednio wyższe
niż w opakowaniach dużych [15].
Panel EFSA, po dokonaniu oceny ryzyka, na podsta-
wie badań i poziomów ITX w zapakowanej żywności,
stwierdził, że wprawdzie ilości ITX, które przeniknęły
do mleka nie stanowią zagrożenia dla zdrowia, jednak
obecność tej substancji w żywności jest niepożądana
[15]. Zwrócono także uwagę na potencjalne narażenie
niemowląt i małych dzieci, które otrzymują pożywie-
nie gotowe do spożycia z zadrukowanych opakowań
kartonowych. Duża ilość napojów spożywanych przez
małe dzieci, szczególnie produktów na bazie mleka
i soków owocowych, występuje w obrocie w małych
opakowaniach kartonowych. Z tego powodu potencjal-
ne narażenie niemowląt i małych dzieci na ITX wraz z
dietą może być wyższe niż osób dorosłych.
W produktach zapakowanych w zadrukowane
opakowania kartonowe obok ITX, stwierdzano także
obecność 2-etyloheksylo-4-dimetyloaminobenzoesanu
(EHDAB), pochodzącego z farb drukarskich, jednak
poziom jego był znacznie niższy niż ITX. W przypad-
ku tej substancji Panel Naukowy EFSA stwierdził, że
migracja EHDAB do przechowywanej żywności nie
stanowi zagrożenia dla zdrowia [15].
Obecność składników farb drukarskich w żywności,
jak wykazano, spowodowana była nieprzestrzeganiem
zasad dobrej praktyki produkcyjnej przy zadrukowywa-
niu opakowań żywności, w wyniku czego, następowało
IZOPROPYLOTIOKSANTON
2-izopropylotioksanton (ITX) jest fotoinicjatorem
wchodzącym w skład farb drukarskich utwardzanych
UV, które od wielu lat wykorzystywane są w przemyśle
poligraficznym do zadrukowywania opakowań.
W 2005 roku włoskie władze sanitarne za po-
średnictwem systemu RASFF [28] poinformowały
o stwierdzeniu przez laboratoria urzędowej kontroli
obecności ITX w mleku dla niemowląt i innych pro-
duktach na bazie mleka, zapakowanych w opakowania
kartonowe tetra-pak zadrukowane farbami utrwalanymi
UV. Informacja ta wywołała ogromne zaniepokojenie
i była przedmiotem dochodzenia EFSA, w celu ustale-
nia źródła pochodzenia tej substancji w żywności [15].
Obecność ITX w mleku stwierdzono w laboratoriach
urzędowej kontroli przy okazji oznaczania wielopier-
ścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA)
w żywności, zgodnie z programem badań zaleconym
przez Komisję Europejską.
Jak wykazano, ITX przeniknął do mleka z nadruku
wykonanego na zewnętrznej stronie materiału opako-
waniowego, wskutek tego, że na etapie zadrukowywa-
nia i późniejszego składowania, zadrukowana strona
[ Pobierz całość w formacie PDF ]