Słownik Pojęć Historycznych, Słowniki
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
SŁOWNICZEK POJĘĆ HISTORYCZNYCH
A
ABDYKACJA - zrzeczenie się korony
ALIENCJA - inaczej wyobcowanie
ALIANCI- w czasie I wojny światowej określenie głównych przeciwników państw centralnych, a w czasie
II wojny światowej państwa koalicjii antyniemieckiej
ANARCHIA - nieład, bezkrólewie
ANNATY - opłaty przesyłane do Rzymu przez duchownych
ATTYKI - dekoracyjne ściany wieńczące budowle i często przesłaniające dach
ARAUKANIE - Indianie Ameryki Południowej, zamieszkujący głownie Chile i częściowo Argentynę.
Liczyli ok. 800 tysięcy osób. Posługiwali się językiem araukan. Byli rolnikami
ARAWAKOWIE - zespół indiańskich grup etnicznych Ameryki Południowej, występujący w dorzeczu
Amazonki i Orinoko. Liczył ok. 400 tysięcy osób. Posługiwano się językiem arawak. Zróżnicowana
gospodarka. Większość grup uległa asymilacji
ARRASY - tkaniny artystyczne wywieszane na ścianach
ARTYKUŁY HENRYKOWSKIE - główne zasady ustroju Rzeczypospolitej, m.in. gwarancja tolerancji
religijnej, prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi nie przestrzegającemu praw i przywilejów
B
BANICJA - wygnanie z kraju
BAPTYSTERIUM - wolno stojący budynek przeznaczony do obrzędu chrztu. Najczęściej o złożeniu
centralnym i jednoprzestrzennym wnętrzu z chrzcielnicą pośrodku
BARBAKAN - element średniowiecznej fortyfikacji stałej. Okrągła budowla ze strzelnicami, wysunięta
poza obręb murów obronnych i połączona z nimi krętymi przejściami. Zamykał wejście do miasta i
osłaniał główną bramę
BASTARD - potomek królewski ze związku pozamałżeńskiego
BAZYLIKA - 1) w starożytnej architekturze greckiej budowla urzędowa archonta basileusa, w rzymskiej -
hala sądowo-targowa na forum 2) w architekturze chrześcijańskiej jest to kościół przynajmniej
trójnawowy, o nawie środkowej wyższej i szerszej od pozostałych 3) w Kościele katolickim tytuł
1
honorowy niektórych świątyń
BOJARZY - arystokracja feudalna na wschodniej i południowej Słowiańszczyźnie oraz w Mołdawii i
Wołoszczyźnie; na wschodnich terenach Rzeczypospolitej określenie chłopów wolnych od pańszczyzny
w zamian za pomocniczą służbę wojskową lub przewóz korespondencji
BULLA - dokument o dużym znaczeniu (zwykle zaopatrzony w pieczęć), dawniej wydawany przez
panującego lub papieża
BUŁAWA - kościany przedmiot z wywierconym na końcu otworem, niekiedy zdobiony rysunkami. Mogła
stanowić oznakę władzy lub mieć jakieś zastosowanie w obrzędach magicznych.
BURMISTRZ - wysoki urzędnik miejski pełniący funkcję głowy miasta
BUSOLA - przyrząd wyposażony w igłę magnetyczną wskazującą swym położeniem strony świata
C
CHAN - tytuł władcy u ludów tureckich i mongolskich
CECH - stowarzyszenie samodzielnych rzemieślników miejskich o wspólnej specjalności, miał na celu
obronę interesów rzemiosła, oraz podniesienie jego poziomu. Członkowie cechu pomagali sobie
wzajemnie, a w razie niebezpieczeństwa wspólnie bronili miasta na wyznaczonych odcinkach. Cechy
posiadały własne chorągwie w kościele, a czasem i kaplice, brały udział we wspólnych uroczystościach
religijnych
CZARNA ŚMIERĆ - epidemia dżumy w Europie w latach 1347-50. Pochłonęła ok. 1/3 mieszkańców
zachodniej Europy i stała się jedną z przyczyn depresji gospodarczej XIV-XV wieku
CZELADŹ - pachołkowie i woźnice znajdujący się przy wojsku dawnej Rzeczpospolitej, nie zaliczani do
składu tego wojska
CZEŚNIK - w Polsce do XIV wieku urzędnik nadworny opiekujący się piwnicą panującego; później tytuł
honorowy.
CZYNSZ - w średniowieczu danina w pieniądzach lub w naturze ze strony poddanych na rzecz
właścicieli gruntów. Z czasem została zastąpiona pańszczyzną, lecz powróciła w połowie XVIII wieku
D
DANINA - opłata w pieniądzach lub w naturze
DEIZM - kierunek filozoficzno-teologiczny odrzucający bezpośrednie kierowanie światem przez Boga,
2
uważanego jedynie za stwórcę i prawodawcę
DEMOKRACJA -forma ustroju w starożytnych Atenach, gdzie władze sprawowali obywatele w sposób
bezpośredni, poprzez uczestnictwo w zgromadzeniach ludowych.
DEMOKRACJA SZLACHECKA - ustrój w państwie, zachodzący wówczas, gdy szlachta stałą się jedyną
grupą, która decydowała o prawach i zajmowała urzędy w państwie.
DEPUTACJA - grupa osób wyznaczonych do pełnienia jakiejś określonej czynności, zadania; komisja
DETRONIZACJA - usunięcie króla z tronu przy użyciu siły
DOGMAT - twierdzenie przyjmowane za pewnik nie podlegający krytyce
DYNASTIA - rodzina panująca w królestwie, w której władza przechodzi z ojca na syna.
DYSYDENCI (RÓŻNOWIERCY) - ogólne określenie wyznawców religii innej niż panująca; w
Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku określenie członków Kościołów niekatolickich, głównie protestantów
DZIESIĘCINA - stała danina uiszczana przez ludność Kościołowi pierwotnie w wysokości dziesiątej
części plonów lub dochodu, później w wysokościach nie zmieniających się
E
EGZEKUCJA DÓBR - godziła w podstawy majątkowe możnowładców, miała zapewnić stałe dochody
skarbowi państwa
EGZEKUCJA SĄDOWA- postępowanie prowadzone przez organy sądowe w celu wykonania
prawomocnego wyroku
EKSKOMUNIKA - w Kościele katolickim kara pozbawiająca praw uczestniczenia w życiu Kościoła
(nabożeństwach, urzędach)
ELEKCJA "VIVENTE REGE" - wybór następcy za życia panującego
ELEKTOR - tytuł tych władców Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, którym dziedzicznie
przysługiwało prawo wyboru cesarza (króla), należeli do nich: palatyn reński, książę saski, margrabia
brandenburski oraz król czeski; godność elektorów posiadali także trzej arcybiskupi: Moguncji, Trewiru i
Kolonii
EMPIRYZM - kierunek filozoficzny głoszący, ze nie ma prawa bytu to, co nie może być sprawdzone
poprzez doświadczenia
ENCOMIENDA - system kontroli nad Indianami w koloniach hiszpańskich w Ameryce (XVI-XVIII wiek).
Nadziały ziemi z Indianami, z prawem ściągania z nich danin i korzystania z pracy w zamian za opiekę i
chrystianizację, nadawane konkwistadorom lub osadnikom hiszpańskim (encomendero)
3
F
FAKTORIA - europejska osada handlowa w koloniach
FAKTORZY - osoba upoważniona przez przedsiębiorców do prowadzenia w ich imieniu działalności
handlowej
FARAON - król, absolutny władca starożytnego Egiptu, utożsamiany z synem boga Re
FEUDALIZM - system społeczno-gospodarczy i ustrój polityczny średniowiecznej Europy. Polegał na
istnieniu hierarchi zależności. Kolejne stopnie tych zależności tworzyły, tzw. drabinę feudalną. Na jej
wierzchołku był król, potem duchowni, niżej - rycerstwo, a na dole - chłopi. Ziwerzchnika nazywano
seniorem, a jego poddanego wasalem. Senior posiadał ziemię z włościami, którą nadzorowali jego
wasalowie
FIRCYK - pogardliwie o osobie naśladującej kulturę zagranicznych państw
FLOREN - 1) złota moneta o masie ok. 3,5 g, bitwa we Florencji od 1252 roku. Od Xiv wieku
naśladowana w wielu krajach europejskich, także sporadycznie w Polsce (ok. 1331-1501). W XVI wieku
nazwa wyparta przez dukat 2) w Polsce XV-XVIII wieku określenie złotego polskiego
FOLWARK - gospodarstwo wiejskie pana. Początkowo jego zadaniem było zaspokojenie potrzeb
własnego dworu, potem folwark zaczął produkty rolne na handel. W folwarku pracowali chłopi w zamian
za prawo użytkowania swych niewielkich gospodarstw
FRONDA - francuski ruch polityczny, opozycyjny wobec rządów absolutnych. W latach 1648-49 fronda
parlamentu dążyła do zwiększenia roli stanu trzeciego. W latach 1649-53 fronda książąt była buntem
przeciwko rządom Mazarina. Stłumiona
FRYZ - w architekturze poziomy pas rzeźbiony lub malowany, zdobiący ściany
G
GALAR - dawny polski rzeczny statek wiosłowy używany do jednorazowego transportu towarów w dół
rzeki; bardzo rozpowszechniony w XVIII wieku.
GALLIKANIZM - nurt doktrynalno-polityczny w katolicyzmie francuskim (XIII-XIX w.) dążący do
ograniczenia władzy papieży i utworzenia autonomicznego Kościoła katolickiego we Francji. Prowadził
do uzależnienia Kościoła od króla. W 1853 roku został potępiony przez biskupów francuskich, a
następnie przez Sobór Watykański I jako niezgodny z doktryną katolicką.
GOSPODARKA EKSTENSYWNA - zwiększanie produkcji rolnej przez zwiększenie terenu uprawy
GERMANIZACJA -zmuszanie kogoś do przyjmowania języka, kultury i obyczajów niemieckich.
4
GETTO- część miasta przymusowo wydzielana na miejsce zamieszkania mniejszości narodowych lub
religijnych.
GROBLA - sztuczny wał ziemny oddzielający tereny rolne od głównego nurtu rzeki
H
HALOWY KOŚCIÓŁ - budowla sakralna, w której wszystkie nawy są jednakowej wysokości, a nawa
główna, pozbawiona okien, jest oświetlona przez okna w nawach bocznych. Najczęściej dwu-, trzy- lub
pięcionawowy, przeważnie pokryty jednym dachem. Występował w gotyku. Do tradycji kościoła
halowego nawiązano w późnobarokowej architekturze XVIII wieku
HARACZ - danina nakładana przez Turcję na ludy podbite. Później haraczem nazywano opłatę
nakładaną przez jakiegokolwiek władcę na kraj podbity, a także uiszczany komukolwiek niesprawiedliwy
i niesłuszny okup.
HEREZJA - pogląd sprzeczny z oficjalną nauką Kościoła
HIEROGLIFY - pismo obrazkowe starożytnego Egiptu
HOŁD (HOMAGIUM) - ceremonia publicznego składania przysięgi wierności przez wasala seniorowi.
HOSPODAR - tytuł władców Mołdawii i Wołoszczyzny; także ruski tytuł wielkiego księcia litewskiego w
XV i XVI wieku
HUFNICA - lekkie działo o krótkiej lufie, strzelające kulami kamiennymi; używane w XV-XVI wieku do
bezpośredniego wsparcia wojsk na polu walki
HUGENOCI - wyznawcy kalwinizmu we Francji w XVI i XVII wieku. W 1559 roku zwołali pierwszy
synod, ogłosił zasady wiary i utworzyli organizację kościelną. Zwalczani przez katolików w czasie wojen
religijnych (1562-98, z przerwami). Zrównani w prawach w 1598 roku mocą edyktu nantejskiego,
ponownie prześladowani po jego odwołaniu w 1685 roku. Równouprawnieni z katolikami przez
rewolucję francuską (1789-99) i "Kodeks Napoleona"
HUMANIZM - kierunek w filozofii głoszący, że wszystko co związane z człowiekiem zasługuje na
zainteresowanie
HUSARIA - od połowy XVI do XVIII wieku polska ciężka jazda zaopatrzona w kopie i miecze, nosząca
zbroję ze skrzydłami u ramion
HUSYSTYZM - ruch religijno-reformatorski i narodowy zapoczątkowany w Czechach przez Jana Husa
na początku XV wieku, skierowany przeciwko władzy politycznej papieża, zależności Czech od Niemiec
i ustrojowi feudalnemu
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]