Rozdział 5 - rozwój fizyczny - okres niemowlęcy i poniemowlęcy, wychowanie i rozwoj
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Rozdział______5OKRES NIEMOWLĘCY I PONIEMOWLĘCYCO O TYM SĽDZISZ?1. ROZWÓJ FIZYCZNYRozwój uktadu nerwowegoLokomocjaChwytanie2. ROZWÓJ UMYSŁOWYStadium rozwoju sensoryczno-motorycznego Jeana PiagetaRozwój pojęćPoznanie a pamięćRozwój narzšdów zmysłowychRozwój mowy3. OSOBOWOĆ l ROZWÓJ SPOŁECZNYPrzywišzanieRozwój ról zwišzanych z ptcišRozwój emocjonalnyWpływ zabawy na rozwój dzieckaTEORIE ROZWOJU OSOBOWOCIPrzeglšd rozdziału Terminy do zapamiętania Problemy do przemylenia Zalecana literaturaRozwój fizyczny 165MIELINIZACJA A DOJRZEWANIE MÓZGU Dojrzałoć neuronów mózgowychocenia się na podstawie wielkoci komórki, długoci dendrytów i aksonów orazstopnia zmielinizowania. Mielinizacja jest to proces, dzięki któremu neuron uzyskujezewnętrznš otoczkę zwanš mielinš. Ta otoczka bšd osłonka izoluje komórkę nerwowš,umożliwiajšc przekazywanie elektrochemicznych wiadomoci. Przed zmielinizowaniemsygnały mogš się rozpraszać w otaczajšcych płynach ciała zamiast przechodzićdrogami nerwowymi. W miarę rozwoju dziecka następuje stopniowa mielinizacjaneuronów. Znaczenie mielinizacji można zauważyć w wielu dziedzinach, na przykładw coraz sprawniejszym wišzaniu sznurowadeł lub zdolnoci uczestniczenia starszegodziecka w coraz bardziej skomplikowanych rodzajach sportów. Rycina 5-2 ukazujeróżne częci neuronu oraz osłonkę mielinowš.Jak już wczeniej zaznaczylimy, różne częci mózgu rozwijajš się w różnymczasie. W cišgu pierwszych 6 miesięcy życia rozwijajš się komórki, którychfunkcjonowanie jest zwišzane z podstawowymi ruchami ciała. Komórki te znajdujšsię w motorycznych (motorycznych wyjciowych) i sensoryczno-motorycznych(motoryczno-wejciowych) obszarach mózgu, kontrolujšcych rozwój różnych umie-jętnoci ruchowych. Obszary dojrzewajšce póniej kierujš rozwojem różnychprocesów mylowych. Rycina 5-3, diagram mózgu dziecka, ukazuje ewolucjęrozwoju kory mózgowej.ZASADA GOTOWOCI Zdolnoć dziecka do wykonywania zadań ruchowychzależy nie tylko od dojrzewania neuronów w mózgu, ale też i od dojrzewania układówOsłonka mielinowšAksonb)mięniowego i kostnego. Taki stan dojrzałoci zwany jest zasadš gotowoci. Dzieckonie będzie zdolne wykonać zadania nawet wtedy, gdy się je trenuje lub ćwiczy, jelinie osišgnęło stanu gotowoci.Rozważmy opanowanie umiejętnoci chodzenia. Dziecko zacznie chodzić dopierowtedy, gdy rozwinš się wszystkie niezbędne do tego układy. Jeli który z nich jestniedojrzały, niemowlę nie będzie w stanie chodzić, choćby cały wiat je do tegozachęcał. W rzeczywistoci zbyt silny nacisk może prowadzić do frustracji i lęku. Nieoznacza to, że wzbogacone lub stymulujšce rodowisko nie jest korzystne. Odwrotnie- gdy organizm osišgnšł dostateczny poziom dojrzałoci, bogactwo rodowiska możezwiększyć jego zdolnoć opanowywania umiejętnoci ruchowych. Co więcej, po kilkulatach rozwoju fizycznego zdolnoci motoryczne kształtujš się głównie pod wpływemrodowiska.Ryć. 5-2Neuron i mielinizacjaZ lewej strony (a) znaj-duje się diagram neuro-nu z obwowodowegouktadu nerwowego.Z prawej (b) ukazany jestsposób, w jaki osłonkamielinowš otacza aksoni izoluje komórkę nerwo-wš.Rozwój fizyczny 167jednak z zagrożeniami i rodzice muszš sobie zdawać sprawę z tego, że dzieckomoże odkrywać i badać regiony wczeniej dla niego niedostępne. Jest to dlanich wyzwaniem, by stale mieli na oku aktywnego odkrywcę. Ponieważ dziecisięgajš i badajš lampy, sznury, butelki i inne potencjalnie niebezpieczne obiekty,przedmioty takie powinny znajdować się poza ich zasięgiem. Należy zabezpieczyćrodowisko, nie uszczuplajšc rozwijajšcej się inicjatywy dreptusia. W celu porównaniarozmaitoci kulturowej w zakresie lokomocji warto zajrzeć do tekstu Ukazanieodmiennoci".ChwytanieMy doroli jestemy w stanie ujmować przedmioty między palce i przeciwstawiajšcysię im kciuk, co okrela się mianem chwytania. Jest to jednak umiejętnoć trudna doopanowania. Noworodek rodzi się bowiem z odruchem chwytnym, podkorowš reakcjš,umożliwiajšcš dłoni zamknięcie się, gdy zostanie w niej umieszczony jaki przedmiot.Odruch chwytny nie jest jednak tym samym, co kontrolowane przez korę ruchyposzczególnych palców i kciuka, stanowišce prawdziwe chwytanie. Odruch chwytnyzanika okoto 4. miesišca życia dziecka. Chwytanie za pojawia się między 5. a 6.miesišcem życia. - 'Chwytanie, podobnie jak lokomocja, jest podporzšdkowane sekwencyjnej za-sadzie rozwoju2. W 20. tygodniu poczštek koordynacji wzrokowo-ruchowej prowadzido zmniejszenia się liczby nieudanych prób dosięgnięcia przedmiotów. Niemowlętamogš teraz skutecznie kierować ruchami swych ršk, ale majš wyrane trudnociw utrzymaniu schwyconego przedmiotu. Studium George'a Butterwortha i BrianaHopkinsa (1988) ukazuje, jak w pierwszych miesišcach życia doskonalš sięodruchy niemowlęcia i ogólna koordynacja ruchowa. Obaj badacze filmowalispontanicznš aktywnoć ruchowš noworodków i analizowali ukazywane w zwo-lnionym tempie ruchy ršk i dłoni. Ich obserwacje wykazały, że noworodki zde-cydowanie regularnie wkładajš ręce do ust. Szczególnie interesujšcy jest fakt,iż otwierały usta, z wyprzedzeniem wtedy, kiedy ręka dopiero się do nich zbliżała.Ruchy te nie wymagały kontroli wzrokowej. Badania podobne do przedstawionychpowyżej wykazujš, jak ronie poziom efektywnoci i precyzji zachowań moto-rycznych. ;; ^,, .^i-^-^- ^^-^^y^ .^^''-.^c?Badacze uważali, że sekwencja rozwoju sięgania i chwytania jest, ogólniebioršc, skutkiem procesów dojrzewania. Obecnie jednak sšdzi się, że jestinaczej. Na przykład pewne wyczucie koordynacji oka i ręki implikuje poznawczyzarys schematów wzrokowych i ["notorycznych. Oznacza to, że niemowlę osišgaumiejętnoć sięgania i odnajdywania dzięki obserwowaniu swych ršk w poluwidzenia. W jednym z badań (Mathew i Cook, 1990) usiłowano ocenić istotęruchów sięgania, studiujšc zachowanie niemowlšt w wieku od 4 do 7 miesięcy.Badacze stwierdzili, że na wszystkich poziomach wieku poczštkowy kierunekruchu sięgania był skorelowany z kierunkiem, gdzie znajdował się cel, co2 Rozwój umiejętnoci sięgania i chwytania jest podporzšdkowany trzem prawom: ce-falokaudalnemu, proksymodystalnemu i osi poprzecznej. Kierunek proksymodystalny (odcentrum do obwodu) okrela kolejnoć opanowywania dowolnych ruchów ršk: w stawachbarkowych, łokciowych, nadgarstkowych i najpóniej - w stawach ródpaliczkowych. Zgodniez prawem osi poprzecznej przy chwytaniu przedmiotów najwczeniej uczestniczy maty(5) i serdeczny (4) palec. Następnie niemowlę używa trzech palców (5, 4 i 3), a najpóniejopanowuje chwyt precyzyjny (obcšżkowy), chwytajšc przedmiot końcami palców - wska-zujšcego i kciuka (przyp. tłum.).ZAGADNIENIATEORETYCZNEW jaki sposób na pier-wsze kroki dziecka, po-za zdolnociami umys-łowymi niezbędnymi dodoskonalenia umiejęt-noci lokomocyjnych,może wpływać dynami-ka rozwoju psychospo-łecznego? Jak sšdzisz,czy z punktu widzeniateorii eriksonowskiejuczenie się chodzeniaodzwierciedla dšżenieniemowlęcia do uzys-kania autonomii i wy-kazywania inicjatywy?168 Rozdział 5. Okres niemowlęcy i poniemowlęcyUKAZANIE ODMIENNOCICzy niektóre niemowlęta wyprzedzajš w rozwoju inne?Pierwszy krok. Jest to osišgnięcie niezmiennie wywołujšce podnieceniedumę u rodziców, krewnych i znajomych. Wiele osób utrwala to zdarzenie za ,pomocš kamery wideo lub na zdjęciach włšczanych do albumu dziecka.Pamięta się więc, że opanowanie umiejętnoci chodzenia jest symbolem ważnegożyciowego osišgnięcia dziecka - momentu przejcia niemowlaka w wiekponiemowlęcy.Jak już podawalimy, dziecko stawia pierwsze kroki zwykle miedzy13. i 15. miesišcem życia. Tak się dzieje przeciętnie. Jednak przeciętnewskaniki sš bardzo mylšce i dlatego z naciskiem podkrelamy, że dzieckomoże zaczšć chodzić wczeniej lub póniej, niż zdarza się to przeciętnie.We wszystkich dziedzinach wzrostu i rozwoju należy zawsze brać poduwagę różnice indywidualne. Co więcej, wiele norm odnoszšcych siędo rozwoju umiejętnoci motorycznych zostało utworzonych na podstawieoceny stopnia dojrzałoci dzieci wychowywanych w zachodnich kulturach.Dzieci wychowywane w innych kulturach niekoniecznie muszš się rozwijaćzgodnie z tymi normami.Zagadnienie to ilustruje rozwój umiejętnoci ruchowych dzieci ugandyjskichz Afryki. Niemowlęta z Ugandy siedzš bez podpierania już w 4. miesišcu,a chodzš przeciętnie około 9. miesišca życia. Osišgnięcia te niewštpliwiezdobywajš one wczeniej od niemowlšt amerykańskich (Ainsworth, 1967; Konner,1976; Super, 1981). Niektóre umiejętnoci chwytania, napięcie mięniowei zdolnoć utrzymywania głowy również sš u nich bardziej zaawansowanew rozwoju w porównaniu z niemowlętami rasy kaukaskiej. Te różnice w rozwojusš największe w cišgu pierwszego roku życia. Póniej stopniowo zanikajš(Ceber i Dean, 1957).Istnieje kilka teorii wyjaniajšcych te międzykulturowe różnice w rozwojumotorycznym. Jedna z nich przyjmuje za podstawę różnice genetyczne.Okazało się, że amerykańskie niemowlęta rasy czarnej dużo szybciej prze-chodzš kolejne fazy rozwoju motorycznego w pierwszym roku życia odniemowlšt amerykańskich rasy białej. Jest to jednak hipoteza kontrowersyjna.Powszechniej akceptowana jest teoria, iż matki afrykańskie stymulujš wczesneutrzymywanie głowy i inne rocteaje kontroli mięniowej. Niemowlę jestczęsto noszone na plecach matki (bez możliwoci oparcia głowy), ponadtospędza dużo czasu na podłodze, dzięki czemu ma szansę eksplorowaniaotoczenia i ćwiczenia mięni....
[ Pobierz całość w formacie PDF ]